Στα άδυτα της φιλοσοφικής αναζήτησης και επιστημονικής τεκμηρίωσης, εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια περίπου, αναφορικά με τη θεμελίωση ενός κώδικα ηθικής συμπεριφοράς του ατόμου σε συλλογική, αντικειμενική βάση (έκφραση), το σύνολο των προσπαθειών που έγιναν δεν απέφεραν τα δέοντα.

Και τούτο διότι, σημαντικές παράμετροι όπως περιβάλλον, συγκυρία, χρόνος, κοινωνικό – πολιτικά δρώμενα, επηρεάζουν ουσιαστικά στη διαμόρφωση ενιαίας ηθικής συμπεριφοράς, αφού τούτο σε μεγάλο βαθμό σχετίζεται με τη διαφορετική κριτική αξιολόγηση, εκτίμηση, καταγραφή σκέψεων και επηρεαστική έλξη που ασκούν στα άτομα οι παραπάνω δυναμικές παράμετροι.

Πρόκειται λοιπόν για μια ηθική συμπεριφορά εκφρασμένη αυστηρά και σε προσωπικό – υποκειμενικό επίπεδο, που διαφοροποιείται ανάλογα με το γνωστικό υπόβαθρο, τον κοινωνικό περίγυρο, το timing, τις παραδόσεις και εμπειρίες των ανθρώπων και κυρίως το βαθμό ευαισθησίας που προσμετράται σ’ ένα κοινωνικό γεγονός. Είναι χαρακτηριστικό ωστόσο το φαινόμενο λήψης αποφάσεων με ηθικό περιεχόμενο και ταυτόχρονα του ηθικού διλήμματος που αντιμετωπίζουν συγκεκριμένες κατηγορίες ατόμων – επαγγελματιών ή managers, όσον αφορά την ηθική διάσταση της μιας ή της άλλης απόφασης.

Ας έλθουμε στο παράδειγμα ενός σύγχρονου, μοντέρνου επαγγέλματος, αυτό του δημοσιογράφου και του ηθικού αδιεξόδου στο οποίο μπορεί να περιέλθει, κατά τη λήψη μιας απόφασης, που αφορά το βασικό αντικείμενο δραστηριότητάς του που είναι η καταγραφή των γεγονότων και η μετάβασή τους, υπό μορφή είδησης, στο ευρύ κοινό. Είναι πιθανή η ύπαρξη ηθικού διλήμματος στην περίπτωση του δημοσιογράφου που από τη μία υπάρχει η είδηση, η κοινοποίηση της οποίας (όταν βγει στον αέρα) είναι βλαπτική για τα συμφέροντα της χώρας, από την άλλη όμως υπάρχει σοβαρή καταστρατήγηση του δικαιώματος ενημέρωσης του κοινού, σκοπός στον οποίο, βάσει δεοντολογίας, είναι ταγμένος ο δημοσιογράφος.

Από την πλευρά της κοινωνίας έκδηλη η ανάγκη της ενημέρωσης, από την πλευρά των συγκυριών, του περιβάλλοντος κρίνεται ως επικίνδυνη η συγκεκριμένη ενημέρωση. Ποια είναι ως εκ τούτου η πρέπουσα, αναμενόμενη συμπεριφορά και υπό το βάρος ποιας ηθικής επιλογής ή ερείσματος θα ληφθεί η απόφαση στην κατεύθυνση ενημέρωσης του κοινού ή της προστασίας των συμφερόντων της χώρας.

Μεγάλα ηθικά διλήμματα όμως απασχολούν και το χώρο της Οικονομίας, όταν έχουμε να επιλέξουμε ανάμεσα σε ορισμένες αποφάσεις οικονομικού χαρακτήρα που πλήττουν μεν συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις, προσανατολίζουν δε την οικονομία σε αναπτυξιακή προοπτική. Η λειτουργία του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος είναι η συνάρτηση της σχέσης ανάμεσα στον πληθυσμό και τους διαθέσιμους πόρους. Η απόφαση μίας χώρας για εισαγωγή νέας τεχνολογίας “know-how” αναφορικά με το ενεργειακό ζήτημα είναι δυνατό μακροπρόθεσμα να επιφέρει εκπληκτικά, κερδοφόρα αποτελέσματα, αλλά με το κοινωνικό κόστος της ανεργίας στο συγκεκριμένο κλάδο για μια βραχύχρονη μεταβατική περίοδο.

Η υιοθέτηση από την άλλη των παλαιών τρόπων εξοικονόμησης ενέργειας μπορεί να προκαλέσει σοβαρή μόλυνση του περιβάλλοντος. Οι ενεργειακές κρίσεις του 1973 και του 1979 επέφεραν απότομη αύξηση της τιμής του πετρελαίου με αποτέλεσμα σημαντική κοστολογική επιβάρυνση των τελικών προϊόντων, παράγωγων του πετρελαίου και μεταβίβαση αυτής της επιβάρυνσης σε τιμές αγοράς καταναλωτή. Αλλά και γενικότερα η απόφαση εισαγωγής νέας τεχνολογίας σε πολλούς κλάδους και η αυτοματοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας εκτόπισε εργατικά χέρια και ήταν απόφαση συναρτημένη μεταξύ ενός ηθικού διλήμματος και μίας παραγωγικής αναγκαιότητας που επέβαλε η αδήριτη ανάγκη ανταγωνιστικότητας της οικονομίας.

Μπορούμε άραγε να φανταστούμε το μέγεθος του κοινωνικού προβληματισμού που έφερε η έλευση του πρώτου τρακτέρ στην Ελλάδα, όταν πολλοί αγρότες εργαζόμενοι έχασαν τη δουλειά τους, ενώ άλλοι μικροί γαιοκτήμονες στερούμενοι της οικονομικής δυνατότητας να αγοράσουν αυτό το γεωργικό εργαλείο, ήταν αδύνατο να είναι ανταγωνιστικοί σε σχέση με άλλους, σε επίπεδο τιμής αλλά και απόδοσης.

Αναμφισβήτητα πρόκειται για περίπτωση διλήμματος σε επίπεδο απόφασης με ηθικές προεκτάσεις και πιθανολογούμενες  κοινωνικές εντάσεις σαν αποτέλεσμα εφαρμογής της σύγχρονης τεχνολογίας στο πλαίσιο ωστόσο της αναπτυξιακής στρατηγικής που συντελείται δυναμικά.

Η συνηγορία όλων των προαναφερομένων έγκειται στο συμπέρασμα ότι στο χώρο της οικονομίας, του διεθνούς εμπορίου αλλά και της κοινωνίας, ανεξαρτήτως της υποκειμενικότητας ή αντικειμενικότητας των ηθικών αποφάσεων, θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη ο κοινωνικός παράγοντας και γενικά το περιβάλλον.

Οι μεγάλες πολιτικές, εθνικές, κοινωνικές, οικονομικές ή παραγωγικές (με αναπτυξιακή προοπτική) αναγκαιότητες υπερτερούν πολλές φορές των ηθικών δεσμεύσεων που τυχόν υπάρχουν. Για να γίνει κατανοητό θα αναφερθούμε  σε ένα παράδειγμα «ηλίου φαεινότερον» αναφορικά με τις προηγούμενες κριτικές σκέψεις. Η διαφήμιση, για παράδειγμα, προφυλακτικού θεωρείται απαγορευτική και ταμπού για τους ιερωμένους των μουσουλμανικών χωρών (υποκειμενικές ή αντικειμενικές ηθικές δεσμεύσεις).

Για τους ίδιους όμως ιερωμένους, ίσως σε άλλη χρονική στιγμή, να ήταν απολύτως αποδεκτή η προώθηση του, όταν οι εν λόγω χώρες θα αντιμετώπιζαν το πρόβλημα του AIDS.

Ως εκ τούτου, πάγια στρατηγική των μεγάλων επιχειρήσεων πρέπει να είναι κατά τον προσδιορισμό των εμπορικών τους στόχων η ύπαρξη συνάρτησης τόσο με τις κρατούσες συγκυρίες (περιβάλλον-νοοτροπία), όσο και με το μέγεθος των αναγκών της κοινωνίας. Όσον αφορά δε τα ηθικά διλήμματα, εκείνων που λαμβάνουν αποφάσεις, να ασκούν επηρεασμό και να εκλογικεύονται ορθολογικά, συγκρινόμενα με τη διάσταση των πραγματικών προβλημάτων της κοινωνίας και την προοπτική μιας χώρας σε οικονομικό ή εθνικό επίπεδο.